мақтаның ортаталшықты отандық жаңа сорттарын өсіруде өсіріп-баптаудың шетел технологияларын трансферттеу және Түркістан облысының жергілікті жер жағдайына бейімдеу, және аса қауіпті зиянкестер: мақта көбелегі (Helicoverpa armigera Hubn), карадрина (Spodopteza exigua Hb) және өрмекші кене (Tetranychus turkestani Ug. Et Nik).

шитті мақта өнімділігі мен сапасын арттыру, өсіріп баптау технологиясын жетілдіру және мақта қозасын аса қауіпті зиянкестерден қорғау тиімділігін биологиялық әдістерді қолдану арқылы арттыру.

Зерттеулер мақта бойынша алқаптық тәжірибелерді жүргізу әдістемелігіне (акад. А.Имамалиев ред. Бүкілодақтық МШҒЗИ-1981ж) сәйкес және келесі әдістемелік нұсқаулықтар: «Өсімдік шаруашылығында инсектицидтер, акарацидтер, биопрепараттар мен феромондарды тіркеулік сынақтау бойынша әдістемелік нұсқаулық» (Алматы-Ақмола, 1997 ж.) және «Қазақстан Республикасында пестицидтерді өндірістік сынақтау бойынша әдістемелік нұсқаулық» (Астана, 2005 ж.) негізінде жүргізілді.

бейімдеу мақсатында мақта егісінің түрлі әдістер технологиясы (ҚХР) және аса қауіпті зиянкестерден қорғаудың биологиялық әдістері (Өзбекстан) алғаш рет зерттелді, сондай-ақ негізгі зиянкестерге төзімділігін бағалау мақсатында мақта қозасының отандық және шетелдік сорттары сынақталды.

Шетелдің екіқатарлы егіс технологиясы дәстүрлі мақта егіс технологиясына салыстырғанда өнімділікті 9,6 ц/га арттыруға ықпал етті. Шитті мақтаның сатып алу бағасы 180 теңге /кг болғанда, қосымша пайда гектарынан 172800 теңгені құрады. Мақта егісін аса қауіпті зиянкестерден қорғау әдістерін қолдану тәжірибесі, соның ішінде биологиялық бақылау әдістері кәдімгі технологиямен салыстырғанда орта есеппен 1 гектардан 5,0-7,0 центнер қосымша өнім алуды қамтамасыз етті. Мақта қозасын орташа 110000 га алқапта өсіргенде және 1 тонна шитті мақта бағасы 180000 теңге болғанда (2018 жыл), күтілетін экономикалық тиімділік 13,8 миллиард теңгені құрайды. Сонымен бірге пестицидтер қолдануды азайту есебінен препарат бағасына, түріне және бүрку шығындарына, сондай-ақ өңдеу санына қарай 1,4-1,7 миллиард теңге шамасында қаржы үнемделеді.

Қазақстанның оңтүстігінің мақта өсіретін аудандары

Мақтаның ортаталшықты отандық жаңа сорттарын өсіруде өсіріп-баптаудың шетел технологияларын трансферттеу және Түркістан облысының жергілікті жер жағдайына бейімдеу және аса қауіпті зиянкестер: мақта көбелегі (Helicoverpa armigera Hubn), карадрина (Spodopteza exigua Hb) және өрмекші кене (Tetranychus turkestani Ug. Et Nik).

Шитті мақта өнімділігі мен сапасын арттыру, өсіріп баптау технологиясын жетілдіру және мақта қозасын аса қауіпті зиянкестерден қорғау тиімділігін биологиялық әдістерді қолдану арқылы арттыру.

Зерттеулер мақта бойынша алқаптық тәжірибелерді жүргізу әдістемелігіне (акад. А.Имамалиев ред. Бүкілодақтық МШҒЗИ-1981 ж.) сәйкес және келесі әдістемелік нұсқаулықтар: «Өсімдік шаруашылығында инсектицидтер, акарацидтер, биопрепараттар мен феромондарды тіркеулік сынақтау бойынша әдістемелік нұсқаулық» (Алматы-Ақмола, 1997 ж.) және «Қазақстан Республикасында пестицидтерді өндірістік сынақтау бойынша әдістемелік нұсқаулық» (Астана, 2005 ж.) негізінде жүргізілді.

Бейімдеу мақсатында мақта егісінің түрлі әдістер технологиясы (ҚХР) және аса қауіпті зиянкестерден қорғаудың түрлі әдістері (Өзбекстан, Тәжікстан, Әзербайжан) алғаш рет зерттелді, сондай-ақ негізгі зиянкестерге төзімділігін бағалау мақсатында мақта қозасының отандық және шетелдік сорттары сынақталды. Орташа сортаңданған суармалы егіс жағдайында, мақтаның 80х11х2х10-1 егіс тізбегімен, жиілігі 200 мың түп/га болатын қос қатарлы егісі түп санының жоғары жиілігі және бір бірлік алқаптағы көсек санының кәдуілгі егіс технологиясына салыстырғанда 35% көп болуы есебінен, шитті мақта өнімін 14,0 ц/га дейін арттыруға жағдай жасады. Мақтаның отандық және шетелдік сорттарының негізгі зиянкестерге төзімділігі бағаланды, өсімдік биті мен өрмекші кенелерге төзімді сорттары Бухара-6, Береке 07, АН-Баяут сорттары болып, зақымдалуы 20-30%-ды құрады. Гедера сортының төзімділігі төмен, залалдалуы 40%, ал 16-01, 16-02, 16-03, 16-04, 16-07 сорттары салыстырмалы түрде төзімсіз болып, зақымдалуы 50 % және одан жоғары болды.

Мақта өсірудің екі қатарлы егісінің шетелдік технологиясы ең жоғары таза табысты қамтамасыз етті, яғни 191,0% рентабельділікте – 479000 теңге/га, есептеулер бойынша мақта өнімділігі өсімдіктердің түп саны жиілігінің артуының және 1 гектардағы көсектердің ең көп санының есебінен қол жеткізілді.

Мақтаны зиянкестерден биологиялық қорғаудың озық жүйесін өндіріске ендіру пестицидсіз өсіріп баптауды қамтамасыз етеді (улы химикаттар алуға және қолдануға, тұқымдарды дәрілеуге ж.т.ббайланысты шығындар қысқарады), алқаптардың фитосанитарлық жағдайын жақсартады, ол өз кезегінде талшық, тұқым және шит майының сапасын жақсартады.

Жұмыстың экономикалық тиімділігі немесе маңыздылығы: қолданылатын препаратқа байланысты мақта қозасын қорғау кезіндегі таза табыс 26405-57326 теңге/га аралығында болды. Сақталып қалған өнім құны, өнімді қорғауға кеткен шығындардан 2-3 есе асып түсті.

Қолдану аймағы: Қазақстанның оңтүстігінің мақта өсіретін аудандары.

Зерттеу нысаны: мақтаның ортаталшықты отандық жаңа сорттарын өсіруде өсіріп-баптаудың шетел технологияларын трансферттеу және Түркістан облысының жергілікті жер жағдайына бейімдеу және аса қауіпті зиянкестер: мақта көбелегі (Helicoverpa armigera Hubn), үлкен мақта биті (Acyrthosiphon gossypii Mordv.) және өрмекші кене (Tetranychus turkestani Ug. Et Nik).

Зерттеу мақсаты: шитті мақта өнімділігі мен сапасын арттыру, өсіріп баптау технологиясын жетілдіру және мақта қозасын аса қауіпті зиянкестерден қорғау тиімділігін биологиялық әдістерді қолдану арқылы арттыру.

Зерттеу әдісі: Зерттеулер мақта бойынша алқаптық тәжірибелерді жүргізу әдістемелігіне (акад. А.Имамалиев ред. Бүкілодақтық МШҒЗИ-1981 ж.) сәйкес және келесі әдістемелік нұсқаулықтар: «Өсімдік шаруашылығында инсектицидтер, акарацидтер, биопрепараттар мен феромондарды тіркеулік сынақтау бойынша әдістемелік нұсқаулық» (Алматы-Ақмола, 1997 ж.) және «Қазақстан Республикасында пестицидтерді өндірістік сынақтау бойынша әдістемелік нұсқаулық» (Астана, 2005 ж.) негізінде жүргізілді.

Зерттеу нәтижелері және олардың жаңашылдығы: Түркістан облысы жағдайында мақта өнімділігі мен сапасын арттыратын қос қатарлы қалыңдатылған мақта егу технологиясы әзірленіп, енгізілді, және мақтаның аса қауіпті зиянкестерінің санын бақылаудың жетілдірілген әдістері қолданылды. Мақта битіне қарсы өндірісте, отандық Корвет препараты, к.э. (1,5 л/га), мақта көбе қарсы шетелдік инсектицид Проклэйм Фит 450 в.г. (0,15 кг/га) және Koраген, к.с. (0,2 л/ га), өрмекші кенелерге қарсы, отандық препараттар Акарин, 3,6% к.э. мөлшері 0,15 л/га және Ронин, с.е. мөлшері 0,3 л/га және шетелдік препарат Оберон Рапид, к.с. 0,6 л/га көлемінде қолдануға өндіріске ұсынылады. Орташа талшықты пирамидалы және тармақталған түрлері бар Береке-07, 16-04 және 16-07 мақта сорттары, мақта көбелегіне ең төзімді болып келді, сәйкесінше 100 өсімдікте жұлдызқұрттар саны орта есеппен 2,0; 2,6; 3,1 дана болды. Мақтада негізгі энтомофагтардың 40 түрі анықталды, 4 түрінен басқасы жәндіктер класына жатады. Пайдалы фауна 6 отрядтың 13 тұқымдастығына жатады.

Зиянкестердің түрлік құрамына, қолданылатын препаратқа байланысты мақта қозасын қорғау кезіндегі таза табыс 17700 – 65745 теңге/га аралығында болды.

Енгізу деңгейі: «Кетебай», «Хамро-Ата», «Нұралы Жол-Ж» ауылшаруашылығы товар өндірушілерімен ғылыми әзірлемелерді ендіру бойынша лицензиялық келісім жасалынды. Ғылыми әзірлемелер Түркістан облысы, Мақтаарал және Жетісай аудандарында 80 гектардан астам алқапта «Искандер», «Ақан», «Амалбек-Ата», «Сабыр» және «Жорабек ата» шаруа қожалықтарында енгізілді.

Мақта өсірудің қос қатарлы егісінің шетелдік технологиясы ең жоғары таза табысты қамтамасыз етті, яғни 193,6% рентабельділікте – 491852 теңге/га, есептеулер бойынша мақта өнімділігі өсімдіктердің түп саны жиілігінің артуының және 1 гектардағы көсектердің ең көп санының есебінен қол жеткізілді.

Қолдану аймағы: Қазақстанның оңтүстігінің мақта өсіретін аудандары.